Polifoniczność kultury
Kultura przemawia na wiele sposobów: „mówią” religijne rytuały i swingujące ulice, skodyfikowane systemy prawnych zasad i literatura popularna, sztuka wysoka i moda uliczna, ekonomia i rozrywka. Polifonia ta ma jednak pewną dynamikę i logikę, wszystkie komunikaty są ze sobą ściśle powiązane. Zależność tę podkreślał już dwieście lat temu niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel mówiąc o istnieniu czegoś takiego jak „duch” danej epoki. Pozornie różne zjawiska, które obserwujemy w kulturze danego czasu, w rzeczywistości mówią jednym głosem wyrażając zestaw idei i wartości definiujących ten okres. Podobna intuicja towarzyszy wielu współczesnym badaczom kultury podkreślającym, że zjawiska kulturowe należy badać synchronicznie w ich wzajemnej zależności. Takie badania pokazują, że w kulturze nie ma rzeczy błahych i zupełnie przypadkowych.

Przykład 1:

Ideał kobiecego piękna jest bardzo mocno zależny od okresu kulturowego. We współczesnej kulturze zachodniej zmienia się on niemalże co dekadę: na początku XX wieku królowała nienaturalna sylwetka o talii osy i wąskich ramionach, w latach dwudziestych przypominała ona prostokąt, w osiemdziesiątych odwrócony trójkąt, by pod koniec dziewięćdziesiątych stać się smukłą i androgeniczną. Susan Faludi w książce Reakcja [1] pokazuje pewną zależność: kultura naprzemiennie lansuje wariacje dwóch typów ideału kobiecego piękna. W okresach emancypacji kobiet (np. lata 20 i 60 XX w.) dominuje obraz zdrowej, sportowej sylwetki. Pożądane są szerokie ramiona, opalenizna, krótkie włosy, swobodna linia w kształcie litery A lub prostokąta. Damskie stroje są praktyczne i proste. W okresach tzw. reakcji – dominacji ruchów konserwatywnych (początek XX w., lata 50 i 80) – piękna staje się natomiast nienaturalnie wąska talia, rachityczne, spadziste ramiona i bladość. Korespondują one z obrazem kobiety delikatnej, niesamodzielnej, potrzebującej męskiej opieki i wsparcia. Moda promuje wówczas stroje niepraktyczne i niewygodne. Za przykład mogą służyć belle epoque oraz przełom lat 40 i 50, kiedy to Christian Dior stworzył sylwetkę New Look i wylansował bogate kostiumy i suknie opinające korpus kobiecy niczym pancerz. Próbę przywrócenia tego opresyjno-dekoracyjnego ideału obserwujemy następnie w latach 80 jako reakcję na wyemancypowane dekady 60 i 70. Tym razem napotkał on opór sporej części kobiet.

Sylwetka charakterystyczna dla lat 20.

Rysunek 1: Mo, The 20s-1929 Le petit écho de la mode. Źródło: https://www.flickr.com/photos/april-mo/12496840024

Sylwetka charakterystyczna dla lat 50.

Rysunek 2: Kristine, April Vogue 1951. Źródło: https://www.flickr.com/photos/53035820@N02/6006333329/

„Widma przeszłości”
W książce Widma Marksa [2] Jacques Derrida pisał o nawiedzających kulturę „widmach przeszłości”. Istnieją okresy w kulturze zdominowane przez określone wyobrażenia, które pojawiają się jednocześnie w bardzo różnych jej obszarach. Podobne motywy eksplorowane są przez literaturę, film, filozofię a nawet modę. Interesująca jest obecność silnych natężeniem wyobrażeń futurystycznych widocznych w modzie zachodniej w szczególnych okresach dziejowych: zwłaszcza w latach poprzedzających pierwszą wojnę światową, latach sześćdziesiątych oraz latach dziewięćdziesiątych. Wyraźny powrót wyobrażeń futurystycznych w modzie widoczny jest też pod koniec drugiej dekady XXI. O ile futuryzm lat 60 miał optymistyczny charakter, to końcówka zeszłego wieku jest mroczna. Kultura przepełniona jest lękiem przed tym co obce, zrobotyzowane, sztuczne. Widać to w tekstach filozoficznych takich jak Manifest cyborga Donny Haraway oraz Symulakry i symulacje Baudrillarda, w literaturze i filmie (np. nurcie cyberpunkowym) aż po wybiegi modowe po których w latach 90 przechadzają się hybrydy i androidy (np. pokazy Thierry’ego Muglera, Alexandra McQueena, Husseina Chalayana). Jedną ze ścieżek, którą można poprowadzić analizę synchroniczną tych zjawisk, jest rozważenie ich w kontekście gospodarczego i społecznego kryzysu lat 90, który przekłada się na kryzys tożsamości podmiotu: poczucia alienacji, braku psychicznej stabilności i towarzyszącego im niepokoju. Nie bez powodu w modzie i innych obszarach kultury pojawiają się wówczas nawiązania do dystopijnych futurystycznych obrazów filmowych, takich jak Metropolis Fritza Langa. Film Laga również powstawał w okresie, w którym kulturę cechowało poczucie destabilizacji [3]. Według Jeana-Michela Rabatégo pod koniec XX w. mamy do czynienia z wspomnianymi przez Derridę „widmami przeszłości”, które należy interpretować jako duchy wczesnej nowoczesności z jej utopijnymi wierzeniami w działaniu. Widma te przenikają całe spektrum naszego kulturowego doświadczenia [4].

Źródło: WHITEROSE PICTURES – Full Movies / Film Completi, METROPOLIS / F. Lang (1927), Full Silent Movie (Restored HD), 15.04.2020 (dostęp 12.11.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/Br9XXayHe_Y.